Nie ma prawidłowego procesu wychowania bez nagrody i kary. Dorośli często nieświadomie popełniają błędy w tym zakresie. Wychowanie dziecka to jedna z najtrudniejszych ról, jaką otrzymują rodzice. To oni odpowiadają za przygotowanie go do życia i wprowadzanie w świat dorosłych. Do prawidłowego przebiegu tego procesu potrzebna jest szczególna organizacja życia rodzinnego oraz odpowiedni klimat, który tworzy wzajemna miłość, poczucie bezpieczeństwa, przywiązanie. Mimo spełnienia tych wszystkich elementów, rodzice nie rzadko borykają się z problemami wychowawczymi swych pociech. Kary i nagrody to powszechnie stosowane metody wychowawcze. Warto zatem przyjrzeć się bliżej i zastanowić, czym jest kara i nagroda, jakie funkcje spełnia w wychowaniu, jakie są rodzaje kar i nagród oraz jakie zasady obowiązują przy ich stosowaniu.
Rodzaje kar:
Kary cielesne- należą do kar, po zastosowaniu których mogą wystąpić niepożądane skutki. Rodzice uważają, że mają nieograniczoną władzę nad swoimi dziećmi i dlatego stosują kary fizyczne. Dzieci boją się bicia, gdyż powoduje ono ból i często pozostawia kompromitujące ślady na ciele. Bicie poniża godność, upokarza, powoduje odczuwalną niemoc i bezsilność. Kary fizyczne wymierzane przez karzących nie mających autorytetu u dziecka wywołują nienawiść, chęć odwetu i inne groźne w skutkach reakcje. Bicie dziecka jest sposobem na wyładowanie własnej agresji, złego humoru, niepowodzeń. Następstwem bicia mogą być różnego rodzaju nerwice i lęki (fobie), dokuczanie zwierzętom, agresja zwłaszcza wobec słabszych.
Krzyk- jest karą nieskuteczną i szkodliwą będącą następstwem bezpośredniej reakcji na wykroczenie dziecka, najczęściej w stanach silnego wzburzenia emocjonalnego. Dziecko boi się krzyku i z czasem samo zaczyna krzyczeć na osoby słabsze i te których się nie boi.
Odizolowanie- dziecko, szczególnie małoletnie czuje się opuszczone, przeżywa lęk i często ogarnia je uczucie wszechobecnej niechęci i poniżenia.
Straszenie- jest bardzo często stosowanym zabiegiem mającym skłonić dziecko do posłuszeństwa. Powoduje urazy psychiczne: nerwice lękowe, fobie, objawy somatyczne (nawracające moczenie się nocne).
Wyzwiska- poniżają dziecko.
Powyższe kary są szkodliwe, nie wymagają namysłu, są łatwe w użyciu i dlatego niestety często się po nie sięga. Oprócz nich istnieją kary pedagogiczne, które nie poniżają godności karanego i karzącego, a ich jedynym celem jest poprawa postępowania dziecka. Zaliczają się do nich:
Kara naturalna – stanowi konsekwencję winy, np. dziecko zabrało koledze zabawkę- musi ją oddać; niegrzecznie się odezwało- musi przeprosić.
Tłumaczenie i wyjaśnianie – skłaniają dziecko do zastanowienia się nad swoim postępowaniem.
Pozbawienie przywilejów – wiąże się z odebraniem wcześniej zapracowanych i przydzielonych w formie nagrody przywilejów wyróżniających wychowanka.
Upomnienie słowne – udzielone zdecydowanym tonem.
Dobór kary zależy w głównej mierze od winy wychowanka, okoliczności przewinienia, jego psychiki i wieku. Kary należy stosować z troską o to, aby osiągnęły swój cel i wpłynęły na poprawę zachowania wychowanka.
Należy pamiętać o podstawowych zasadach prawidłowego stosowania kar:
- nie wolno karać w gniewie czy w przypływie złego humoru – pod wpływem emocji stajemy się mało obiektywni, nie zastanawiamy się nad przyczynami negatywnych czynów dziecka, widzimy tylko skutek.
- nie należy karać zbyt ostro za błahe lub jednorazowe przewinienie – kara musi być sprawiedliwa, adekwatna do popełnionego przez dziecko czynu, proporcjonalna do przewinienia i dostosowana do właściwości psychofizycznych dziecka.
- karać tylko wtedy, gdy dziecko jest świadome popełnionego czynu – należy stosować kary naturalne tzn. polegające na tym, że dziecko które postąpiło źle powinno samo naprawić wyrządzoną szkodę.
- nie wolno karać bez wysłuchania wyjaśnień przy czym skrucha powinna wpłynąć na złagodzenie kary – dzieci rzadko z pełną świadomością i premedytacją popełniają przewinienia.
- kara nie powinna poniżać dziecka, ani godzić w jego ambicję i godność osobistą
Zbyt częste i surowe kary pobudzają dziecko do kłamstw i wykrętów w celu ich uniknięcia. Postawa rodziców w stosowaniu kar powinna być umiarkowana, gdyż zbytnia surowość rodziców jest traktowana przez dziecko jako znęcanie się, a nadmierna pobłażliwość czyni rodziców bezradnymi wobec przewinień dziecka. Dziecko karane nie powinno wątpić w dobre intencje i miłość rodziców, dlatego należy oceniać postępek dziecka, a nie jego osobę.
Rodzaje nagród:
Nagradzanie pochwała i uznaniem – słowna aprobata postępowania dziecka, uśmiech, radość, głośne wyrażanie uznania wobec innych osób. Uznanie i pochwała powinny być proporcjonalne do wyłożonego wysiłku i chęci, aby na nie zasłużyć.
Sprawianie dziecku przyjemności – może to być wspólny spacer z rodzicami, wyjście do kina, wspólna gra w grę planszową, zaproszenie kolegi do domu.
Obdarzanie uwagą i zaufaniem – dziecko ma poczucie własnej wartości i odczuwa radość z pozornej, ale upragnionej wolności oraz poczucia dorosłości.
Nagrody rzeczowe – to też pochwała, tylko wyrażona poprzez symboliczny upominek (unikać drogich),np. maskotkę, książkę, grę itp. Nagroda dajemy za konkretne zachowanie.
Skuteczność nagród, podobnie jak i kar, wymaga stosowania pewnych zasad:
- nagrody powinny być dobierane indywidualnie z uwzględnieniem płci, wieku, zainteresowań i potrzeb dziecka.
- nagroda powinna być związana bezpośrednio z czynem, należy pamiętać o tym, by wziąć pod uwagę rzeczywisty wysiłek dziecka włożony w wykonanie jakiejś czynności.
- ważne jest by oboje rodzice byli jednomyślni przy nagradzaniu.
- należy stopniować nagrody w zależności od rodzaju osiągnięć – małe osiągnięcie, mały wysiłek – mała nagroda, duże osiągnięcie- duża nagroda.
- w stosowaniu nagród należy być umiarkowanym i zbytnio nimi nie szafować.
- nagrody powinny być różnorodne.
- należy pamiętać o tym, że obiecana nagroda za jakiś czyn nie może zostać zapomniana.
- nagroda powinna zaspokajać potrzeby i pragnienia dziecka, bo tylko wówczas będzie mu na niej zależało.
- nagradzanie najlepiej powinno następować bezpośrednio po konkretnym uczynku dziecka, by przyjemność, jakiej dostarcza, kojarzyła się z tym uczuciem.
- zawsze należy wyjaśnić za co nagroda jest przyznana.
Nie zawsze wiemy, kiedy i jak nagradzać i karać dzieci, aby nasze oddziaływania wychowawcze przynosiły oczekiwany skutek. Nie ma na to gotowej recepty, gdyż każde dziecko jest indywidualną jednostką i to, co działa na jedno, może okazać się zupełnie nieskuteczne w przypadku innego.
Należy pamiętać o tym, że system kar i nagród to tylko jeden z elementów systemu wychowawczego, niekoniecznie najważniejszy. Nie wystarczy karać i nagradzać, pouczać i tłumaczyć. Dzieci uczą się przede wszystkim przez naśladownictwo. Najważniejsze jest więc dawanie im dobrego przykładu ze strony osób dorosłych.
Pamiętajmy, że w wychowaniu dziecka powinno się bazować przede wszystkim na nagradzaniu, wzmacnianiu tych zachowań, na których nam zależy – nagród powinno być zawsze więcej, niż kar. Powinniśmy być także konsekwentni w dawaniu jednych i drugich.
Literatura, do której warto zajrzeć:
1. A.Faber „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały – jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły”
2. I.Jundził „Nagroda i kara w wychowaniu”
3. J.Maciaszek „Nagroda i kara w wychowaniu dziecka
Opracowała: mgr Barbara Grotek