Gotowość szkolna – to podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego , które wiąże się
z początkiem nowego, bardzo ważnego etapu w życiu. Przechodząc z wieku przedszkolnego w wiek wczesnoszkolny ulega zmianie podstawowa forma działalności dziecka z zabawy w edukację.
Na czym polega gotowość szkolna?
Najogólniej można powiedzieć, że jest to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależniona od osiągnięcia takiego stanu rozwoju fizycznego, emocjonalnego, społecznego oraz poznawczego, który umożliwia sprostanie obowiązkom szkolnym.
Gotowość fizyczna
Dziecko wstępujące w progi szkoły powinno charakteryzować się odpowiednim poziomem rozwoju fizycznego. Rozwój ruchowy powinien pozwalać na sprawne i bezpieczne poruszanie się wśród innych dzieci. Istotne z punktu widzenia dojrzałości szkolnej są takie czynniki jak: osiągnięcie odpowiedniego dla wieku wzrostu i wagi ciała, koordynacja, zwinność, siła mięśniowa, równowaga, orientacja w schemacie własnego ciała. Szczególnie ważny w kontekście nauki szkolnej jest poziom rozwoju motoryki małej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej. Po 6 roku życia procesy kostnienia nadgarstka oraz coraz doskonalsza kontrola nad pracą mięśni umożliwiają dziecku wykonywanie bardziej precyzyjnych ruchów koniecznych przy nauce pisania oraz wykonywaniu innych zadań manualnych.
Gotowość emocjonalna
Równie ważny jest odpowiedni rozwój emocjonalny. Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno być w pewnym stopniu zdolne do rozpoznawania i kontrolowania swoich emocji. Rola ucznia nakłada na dziecko szereg obowiązków, takich jak: konieczność podporządkowania się poleceniom nauczyciela, przestrzegania ustalonych reguł, wykonywania zadań w szkole i w domu. Podjęcie tych obowiązków wymaga od dziecka odpowiedniego systemu motywacyjnego. Dzieci w przedszkolu kierują się jeszcze głównie szukaniem przyjemności i unikaniem przykrości. Dojrzałość emocjonalna to stawianie na pierwszym miejscu poczucia obowiązku, odpowiedzialności za swoje postępowanie, to zdolność do „odkładania na później” przewidywanych przyjemności na rzecz obowiązków. To także zdolność do częściowego opanowania emocji i kontrolowanie ekspresji emocji.
Rozwój społeczny
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole wchodzi w nowe środowisko społeczne. Adaptacja do nowej sytuacji wymaga także odpowiedniego poziomu rozwoju w tej sferze. Ważnym czynnikiem są tutaj dotychczasowe kontakty społeczne dziecka. W edukacji szkolnej szczególnie ważne jest czy dziecko będzie w stanie nawiązywać prawidłowe relacje z rówieśnikami, będzie potrafiło współpracować z innymi, radzić sobie w sytuacjach konfliktowych.
Gotowość poznawcza
Rozwój poznawczy obejmuje takie funkcje jak: uwaga, pamięć, spostrzeganie oraz mowa i myślenie. Ważnym elementem warunkującym powodzenie w nauce szkolnej jest odpowiedni poziom rozwoju spostrzegania słuchowego i wzrokowego. Dziecko rozpoczynające naukę w klasie pierwszej powinno charakteryzować się prawidłowym rozwojem słuchu fonemowego, pozwalającego na różnicowanie poszczególnych głosek oraz na dokonywanie analizy i syntezy słuchowej. Nauka pisania i czytania wymaga także odpowiedniego poziomu rozwoju spostrzegania wzrokowego, umożliwiającego dokonywania analizy i syntezy znaków graficznych.
Procesy poznawcze to:
a) uwaga – stopień koncentracji, czas skupienia, zdolność skupiania się na jednym obiekcie – rzutują one na przyswajanie wiedzy
b) pamięć – kłopot z zapamiętywaniem to luki w wiedzy, brak wiedzy, to ogromne trudności z uczeniem się szkolnym – warto wiedzieć, że dzieci zapamiętują to, co je ciekawi, a nie to, co jest ważne!
c) spostrzeganie wzrokowe – od niego zależy odróżnianie liter i cyfr, a przez to ich znajomość; różnicowanie to opiera się na analizie i syntezie wzrokowej;
d) spostrzeganie słuchowe – dzięki niemu możemy podzielić wyrazy na sylaby, i na głoski. Jeżeli zaś wybrzmiewamy poszczególne głoski i połączymy je w wyraz, to wówczas czytamy (dokonujemy syntezy słuchowej)
e) myślenie – to główny proces umożliwiający uczenie się i to nie tylko szkolne. Prawidłowe myślenie zależy od: indywidualnych możliwości operowania informacjami oraz od ilości i jakości tych informacji. Począwszy od 6- 7 lat dzieci zaczynają wnioskować i po raz pierwszy wiązać ze sobą informacje na zasadach logicznych, stopniowo przechodzą do oceniania problemów z różnych punktów widzenia
f) mowa – jest zdolnością porozumiewania się. Dziecko dojrzałe do szkoły ma poprawną wymowę, potrafi już za pomocą słów przekazywać informacje w sposób zrozumiały dla odbiorcy.
Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno być zdolne do skupienia uwagi przez około 30 minut. O ile u młodszych dzieci dominuje uwaga mimowolna, starsze dziecko powinno być w stanie kierować uwagą w sposób intencjonalny. Rozwój poznawczy jest w znacznym stopniu uwarunkowany stopniem dojrzałości struktur mózgowych. Około 6 roku życia sprawniej przebiegające procesy pobudzenia i hamowania pozwalają na dowolne sterowanie procesami uwagi i pamięci, a także pozwalają na opanowywanie zachowań impulsywnych. Dziecko jest w stanie skupić się na dłuższy czas, zaczyna rozumieć konieczność podejmowania stawianych przed nim zadań. W tym wieku poprawia się zakres i trwałość pamięci, zwiększa się tempo zapamiętywania, pojawiają się pierwsze strategie pamięciowe. Dziecko zaczyna być zdolne do dowolnego sterowania swoimi procesami pamięciowymi.
W okresie późnego dzieciństwa pojawia się myślenie operacyjne. Dziecko powyżej 6 roku życia jest w stanie dokonywać podstawowych operacji logicznych na materiale konkretnym. Zaczyna być zdolne do porównywania i różnicowania, tworzenia kategorii i prostych definicji, pojawia się także umiejętność dostrzegania zależności przyczynowo-skutkowych oraz wyciągania logicznych wniosków na wyższym poziomie niż miało to miejsce we wcześniejszym etapie rozwoju.
Nieodzownym elementem pozwalającym na przystosowanie dziecka do warunków szkolnych jest odpowiedni rozwój mowy. Poziom rozwoju mowy w zakresie gramatyki, słownika biernego i czynnego powinien pozwalać dziecku na swobodną komunikację z rówieśnikami i dorosłymi. Ponadto odpowiednio wczesne skorygowanie wad wymowy pozwala na uniknięcie wielu trudności w nauce czytania i pisania.
Na gotowość szkolną mają wpływ czynniki, do których należą m. in.:
1. Czynniki indywidualne – są to przekazane drogą genetyczną lub wrodzone właściwości organizmu, a przede wszystkim ośrodkowego układu nerwowego, podłoża wyższych czynności psychicznych. Należą tu również potrzeby, skłonności i dążenia dziecka.
2. Czynniki środowiskowe – chodzi tutaj głównie o wpływy rodziny i przedszkola. Literatura podaje 3 główne grupy czynników rodzinnych mających wpływ na gotowość szkolną dziecka. Są to:
Warunki materialne – od poziomu dochodów, sytuacji mieszkaniowej, wyposażenia gospodarstwa domowego zależy, jak rodzina będzie zaspokajała potrzeby dziecka, a więc czy będzie ono racjonalnie odżywiane, zaopatrzone w potrzebną odzież, czy będzie miało warunki do nauki, odpoczynku i zabawy.
Warunki kulturalne jest to poziom wykształcenia rodziców, kultura językowa rodziny, potrzeby kulturalne, zasady wychowania dzieci, sposób spędzania czasu wolnego. Warunki kulturalne domu rodzinnego, a zwłaszcza poziom wykształcenia rodziców w istotny sposób wpływają na rozwój intelektualny i osiągnięcia szkolne uczniów. Rodzice wykształceni wykazują na ogół duże zainteresowanie problemami szkolnymi swoich dzieci, mają większe wymagania i aspiracje w stosunku do ich przyszłości oraz w większym stopniu pobudzają je do osiągnięć
Warunki społeczno – psychologiczne to: struktura rodziny, osobowość rodziców, stosunki między rodzicami, postawy rodziców wobec dzieci oraz atmosfera panująca w domu. Dla osiągnięcia dojrzałości szkolnej istotne jest, czy dziecko wychowuje się w rodzinie pełnej lub niepełnej, mało- czy wielodzietnej, dwu- czy trzypokoleniowej. Z reguły rodzina wielodzietna stwarza korzystne warunki dla rozwoju osobowości dziecka, gdyż zmusza do liczenia się z innymi, rozwija postawy opiekuńcze. Dzieci z rodzin wielodzietnych szybciej się usamodzielniają, osiągają wyższy poziom gotowości emocjonalnej, nie wykazują tendencji do przeceniania samego siebie, lepiej potrafią współdziałać z innymi. Jeśli jednak rodzina jest bardzo liczna, a warunki materialne bardzo skromne, to rodzice obarczeni nadmiarem obowiązków mają mało czasu dla dzieci, pozostawiają je same sobie, nie zaspakajając wszystkich ich potrzeb. Istotnym czynnikiem wpływającym na gotowość szkolną dzieci jest fakt uczęszczania do przedszkola. Dzieci o długiej karierze przedszkolnej wyróżniają się lepszym uspołecznieniem, niż inne dzieci oraz lepszym przygotowaniem do szkoły.
Dziecko gotowe do nauki szkolnej potrafi:
• rozpoznać różne dźwięki z otoczenia, np. głosy zwierząt, powiedzieć, jakie ma imię i nazwisko, ile ma lat, gdzie mieszka, opowiedzieć o pracy rodziców,
• narysować rysunek postaci ludzkiej: postać jest kompletna, części ciała są proporcjonalne do całości, części ciała są rozmieszczone właściwie,
• obchodzić się z przyborami do rysowania, malowania, pisania; nie wychodzić poza linie kolorując obrazek; nazwać to co narysowało,
• ciąć nożyczkami w linii prostej i krzywej; lepić z plasteliny,
• dobrać w pary przedmioty lub obrazki, klasyfikować je wg określonej zasady, np. owoce, pojazdy, zwierzęta,
• łączyć zbiory wg określonej cechy, np. wielkość, kolor,
• wskazać różnice w pozornie takich samych obrazkach,
• liczyć kolejno do 10; po przeliczeniu liczmanów powiedzieć, ile ich jest,
• dokonywać dodawania i odejmowania na konkretach w zakresie 10
• potrafi koncentrować uwagę na zadaniu
• jest zainteresowane pracą i jej efektami,
• jest wytrwałe przy dłuższym wysiłku,
• prawidłowo wymawiać wszystkie głoski,
• nazwać głoskę na początku i na końcu wyrazu, różnicować wyrazy o podobnym brzmieniu, np. kran – tran, góra – kura, bada – pada,
• podzielić zdanie na wyrazy, wyrazy na sylaby,
• opowiedzieć treść obrazka posługując się pełnymi zdaniami,
• rozwiązać proste zagadki,
• uważnie słuchać przez dłuższą chwilę opowiadania, bajki, muzyki,
• wykonać proste ćwiczenia gimnastyczne; uczestniczyć w grupowych zabawach ruchowych,
• wskazać lewą i prawą stronę swego ciała i osoby stojącej na wprost,
• doprowadzić do końca rozpoczętą zabawę, pracę, w trudniejszych sytuacjach zwrócić się o pomoc do osoby dorosłej,
• zgodnie bawić się z rówieśnikami – współdziałać, czekać na swoją kolej,
• działać sprawnie; umieć podporządkować się słownym poleceniom,
• wykonać podstawowe czynności samoobsługowe: samodzielnie zjeść, ubrać się, umyć, zawiązać sznurowadła, zapiąć guziki, zamki.
Właściwe przygotowanie dziecka do podjęcia nauki szkolnej w dużej mierze warunkuje powodzenie na dalszych etapach edukacji. U większości dzieci proces ten przebiega bez większych zakłóceń. Szacuje się, że pełną dojrzałość szkolną osiąga około 70% dzieci sześciolatków. Część pozostałych jest w stanie poradzić sobie z nową sytuacją, jeżeli otrzyma odpowiednią pomoc. Dzieci mające trudności z przystosowaniem się do warunków szkolnych są narażone na ogromny stres. Napięcie psychiczne spowodowane ciągłymi niepowodzeniami może być przyczyną zachowań nieprawidłowych, takich jak: nadmierna płaczliwość, odmowa chodzenia do szkoły, wycofywanie się z kontaktów, zachowania buntownicze, agresja.W każdym przypadku ważna jest konsekwentna współpraca rodziców dziecka z nauczycielami.
Opracowanie: mgr Beata Książka